Srđan Orsić
PREVEDENA KNjIŽEVNOST U ČASOPISU DANAS
Posmatran iz ugla čitalaca sa početka XXI veka, književni časopis Danas, koji je uređivao urednički trougao kojeg su činili Miroslav Krleža, Milan Bogdanović i Marko Ristić, deluje po svojim temama, a i po pristupu, samo kao svedok vremena i pre društvenih, nego književnih tokova. U ideološkim sukobima koji su na sve strane eskalirali, Danas je bio aktivni učesnik, braneći svoje, u duhu ondašnjeg i potonjih vremena rečeno, ,,napredne“ stavove i poetiku. Razmirice koje su urednici, pre svega Krleža, imali u krugovima i levo i desno politički orijentisanih pisaca, sukobi sa nametnutom cenzurom i apriorno neslaganje sa državnom politikom Kraljevine Jugoslavije, doveli su do toga da je literarna uloga Danasa ostala u senci polemičko-pamfletskih dela i stavova redakcije.
U ,,književnom truoglu, koji se za trenutak časopisno uobličio“, ,,Krleža je predstavljao umjetničko-istorijsku, Bogdanović istorijsko-kritičku, Marko Ristić teorijsko-filozofsku postavku i raspon“1. Odnos urednika i saradnika časopisa Danas prema pripadnicima međuratne književnosti i brojne polemike koje su nakon većine tekstova pokretane, te sukobi sa brojnim književnicima, obrađivani su u radovima koji su, u vremenu kada su nastajali, sagledavali na različit način problematsku strukturu polemika.2
U pet brojeva koji su ugledali svetlost dana, književnim, proznim i poetskim temama nije posvećena najveća pažnja, iako je časopis naslovljen kao prevashodno književni. Kritika apsolutno dominira i zauzima najveći broj stranica u svim izdanjima, dok autorski rad na poetsko-beletrističkim delima ostaje po značaju, a i po dometima, po strani. Takva dela, koja su u Danasu objavljena po prvi puta, jesu: odlomak Krležine drame U logoru, i pesme Nad otvorenim grobom, tužni zbore, Pjesma čovjeka bez posla, Noć u velegradu, Kamo plove ovi gradovi i Tolerirana djevojka istoga autora; dve pripovetke Hasana Kikića iz ciklusa Provincija u pozadini: Carska goveda i Moji učitelji; crtica Seoba Čedomira Minderovića i novela Slučaj kolportera Ferića Augusta Cesarca. Najveći trag u istoriji srpske i hrvatske književnosti ostavili su kritički tekstovi, a temom ovoga rada, prevedenom književnosti u Danasu, niko se do sada nije primarno bavio, i ona se svuda tek uzgredno pominje.
Od samoga otkrivanja autorstva pojedinih u tekstu nepotpisanih prevoda3, te pominjanja da se ,,i nešto prevoda pojavilo u svih pet brojeva“4, dalje se nije zalazilo.
Prevedenu književnost u časopisu Danas predstavljaju odlomci iz istorijske melodrame Oliver Kromvel Anatolija Vasiljeviča Lunačarskog u prevodu Miroslava Krleže, odlomci iz novele Mihael Kolhas Hajnriha fon Klajsta u prevodu Dobriše Cesarića, te odlomak iz dela Džona Strečija Predstojeća borba za vlast, koji se bavi literaturom, tj. književnim delom Herberta Džordža Velsa, a koji je preveo Vaso Srzentić.5 O autorima svih dela, štampana je i posebna kritička beleška, intonirana u tonu marksističke kritike koju je Danas gajio.
Pored prevedene strane književnosti, pažnju ćemo posvetiti i člancima koji se tiču stranih autora, koji su u Danasu objavljivani kao najave, objašnjena i nekrolozi, a to su tekstovi o književnicima Panitu Istratiju, Štefanu Georgeu, Hermanu Baru, Jakovu Vasermanu i Andreju Bjelom. Iz ugla književnosti, a ne ideologije, pomenućemo i prevode Marksa i knjiga o italijanskom i nemačkom fašizmu i ,,hitlerizmu“, i pregled štampe i književnih novosti u Sovjetskom Savezu.
Najveću pažnju, najbolji prevod, i najviše prostora u Danasu dobila je novela Mihael Kolhas6 Hajnriha fon Klajsta7. U četvrtom i petom broju časopisa, navedeni su odlomci iz ove novele, uz propratni tekst Miroslava Krleže, koji, govoreći o Mihaelu fon Klajstu, progovara i o ,,naprednom“ duhu. Sami odlomci predstvljaju dve trećine celokupnog originalnog dela, u prevodu Dobriše Cesarića, koji je, neznatno prerađen, prvi puta u zasebnoj knjizi objavljen 1947,8 a završna celina novele nije objavljena u Danasu, jer je bila planirana za šesti, zbog cenzure neobjavljeni broj časopisa.
Mihael Kolhas je ,,objavljen u našem časopisu kao prvi dokumenat one serije književnih djela, što ih mislimo štampati u nizu našega izlaženja“9. Tekst samih odlomaka, prevod je na kome je Dobriša Cesarić radio, i koji je zadovoljavao sve kriterijume objavljivanja u tom trenutku, a i u narednim decenijama. Siže celokupnog dela, objavljenih odlomaka, i onoga koji nedostaje, u propratnom tekstu dao je Krleža, koji se Kolhasom poslužio samo kao univerzalnom metaforom bespogovornog idealiste i od vlasti i crkve ugnjetenog i upropaštenog moralnog čoveka. Objedinjujući u svome životu veltšmerc, lutanje i tragičnost, Klajst je otelotvorenje romantičarskog junaka. Grč, klonuće, smrt i talenat, sve je ono što ima i autor, i junak njegovoga dela. Sukobljen sa vlastodršcima, razočaran u crkvu, Kolhas pravdu uzima u svoje ruke, i tragično strada. Možda, iz današnje perspektive, deluje apsolutno anahrono razlog Kolhasove pobune, ali je on, u doba izlaženja Danasa, bio jedna od najjasnijih metafora u celokupnom časopisu. Klajstov stih iz drame Princ fon Homburg, ,,Sve pobeđuje osećaj pravednosti“, po Krleži, moto je i Mihaela Kolhasa, a Kolhasova borba i stradanje, vođeni su pravednim, idealističkim ciljem, a ne, kako se čitaocu može učiniti, prenategnutom i bezrazložno potenciranom hiperbolisanom osvetom.
Iako nema mnogo dodirnih tačaka sa istorijskim likom, književni Kolhas, Klajstova fantazija, posvađan i sa narodom, i sa crkvenim velikodostojnicima, čini se i danas blizak uredništvu Danasa na način koji je jasan i evidentan ne samo tadašnjoj državnoj cenzuri koja je list zabranila, nego i opštem čitalaštvu, i onome kome je tekst bio namenjen kao potencijalna budnica, i onima koji su trebali da vide kako po pravilnom primeru književnost iz ranijih epoha takođe može da nosi poruke koje, otvoreno ili prikriveno, i Danas prenosi svojoj publici, i pretplatničkoj, i onoj spremnoj na polemiku.
Upoznavši tadašnju jugoslovensku javnost sa Klajstom i njegovim junakom Kolhasom,Miroslav Krleža progovorio je, osim o nesumnjivoj književnoj vrednosti dela do tada neobjavljivanog na našem jeziku (,,po svoj prilici, najbolja i najkarekterističnija novela čitave jedne epohe“10), i o društvenim kretanjima u doba kada je delo nastalo, dajući i tabelu u kojoj je pobrojao sva previranja u društvu do kojih je dovelo uplitanje crkve i državne vlasti u živote pojedinaca.
Počevši od seljačkih buna i nemira u Saskoj 1492, a završivši svoj pregled sa pogubljenjem vođa Seljačke bune u Zagrebu i Beču 1573, Krleža kao da se nadovezuje na ostale tekstove publikovane u Danasu, koji za temu imaju loš položaj seljaka i neprivilegovanog stanovništva u trojedinoj državi, te koji govore o načinima na kojima bi se moglo, društvenom akcijom nižih slojeva, ekonomska sredstva preraspodeliti i postići u državi napredak po tadašnjem sovjetskom modelu. Nakon što ustanovi da je Mihael Kolhas ,,nerazmjerno jači od Geteovog Geca fon Berlinhagena, i da su ostali pokušaji literarnih prikazivanja kretanja širokih narodnih masa u pravcu ostvarivanja svojih društvenih prava neuspeli, tj. da je ,,Puškinov Boris Godunov varijanta Šilerovog Samozvanca, a popularni madžarski pučki igrokazi o Jurju Doži bijedni su i žalosni diletantski pokušaji kao Bogovićev Matija Gubec ili Šenoina Seljačka buna11 – Krleža zaključuje da ,,Klajstov Mihael Kolhas stradava kao osamljeni pojedinac, ali on stradava u ime osjećaja pravednosti, koji je kod njega, nema sumnje, samo potisnuta i iznakažena slika socijalnog instinkta“12, a ,,danas se taj socijalni instinkt javlja u kretanju čitavih socijalnih slojeva, on je podlogom jedne nove društveno-preporodne ideologije“, ,,javlja se kao tiha, nevidljiva katarza u mislima osamljenih pojedinaca, kao vijorenje pobjedonosnih stjegova, kao pjesma turbina i kovačnica, kao mukli topot onih pokojnika, koji su pod njegovim imperativom likvidirali svoju subjektivnu egzistenciju...“13.
Krleži i ostalom uredništvu Danasa, pored zaista predstavljenih stavova o književnoj potrebi štampanja ovakvoga dela u trenutku i vremenu izlaženja ovog časopisa, Mihael Kolhas poslužio je kao samo još jedan, u redakciji inače rado korišten,14 pseudonim za potencijalnog heroja širokih masa koji, podstaknut najplemenitijim osećanjima ne žali ni život da izgubi, znajući da bi tako samo svoj život utkao u borbu za pravednu, ,,naprednu“ ideju.
Jedan od onih koji su u borbi na levoj strani poslužili svojim radom kao sredstvo za predstavljanje programa i ideja, bio je Anatolij Vasiljevič Lunačarski, kome je nekrolog u vidu eseja o stvaralaštvu napisao Miroslav Krleža, objavivši pri tome i odlomak iz njegove istorijske melodrame Oliver Kromvel, koja ni pre, ni posle toga, nije bila publikovana na našim prostorima na našem jeziku15.
Rođen 1875, boljševik, prognanik, emigrant; prvi sovjetski komesar za prosvetu zadužen za kulturu i edukaciju, tvorac teorije ,,proleterske kulture“, prihvatan i osporavan, Lunačarski je bio i pisac drama sa istorijskom građom i filozofskom tematikom (Oliver Kromvel 1920, Oslobođeni Don Kihot, 1922), te kritičar raznovrsnih interesovanja i velike erudicije.16 Godine 1934, godinu dana nakon smrti ruskog kulturnog radnika, Miroslav Krleža u Danasu osvetljava njegov lik i stvaralaštvo, sagledavajući pri tome i celokupnu rusku književnu scenu od ruskog manifesta Karla Marksa 1882, pa do Lunačarskovljeve smrti. Krleža za Lunačarskog kaže da je bio ,,pomirljiv sa oba dva smejra“ u razvoju ruske književne i (neodvojive) političke misli toga vremena, ,,u velikom sudaru parola ,,natrag k idealizmu“ (Struve, Bulgakov, Trubecki, Čičerin, Berđajev, u sjeni Solovjeva), i za čisti ,,dijalektički materijalizam“ (Plehanov, Lenjin, Luksenburgova, Marton, u sjeni Marksa i Engelsa).“17
U doba ,,konjukture čehovštine i andrejevštine“, u ,,periodi jakobinskoj“, ,,bez književnog izražaja“, Čehov je talenat, ali nije program, a Lunačarski je program, ali ne može da artikuliše talenat: ,,Lirizmi Antona Pavloviča Čehova, sva ona galerija ljudi bespomoćnih, slinavih, balavih, plačljivih, dosadnih, a uglavnom sitih i zdravih, to sentimentalno prenemaganje u situacijama ni po čemu bezizlaznim, to jalovo rovanje po malograđanskim slaboćama, crtano ingenioznim, Mopasanovskom snagom“, preduslovili su javljanje materijalizma, a ,,Lunačarski je stavio svoje sposobnosti za propaganda aktivističkog književnog programa: za buđenje snage i uspavane eneržije u sivim provincijalnim mozgovima.“18
Lunačarski je stvorio ideju proletkulta, proleterske umetnosti koja se ne razlikuje ni od jedne druge umetnosti, ali nije bio dogmatičan i ograničen, zalagao se za ideje da književnost bude svima dostupna, da socijalni realizam ne mora biti preduslovljen dijaletičkim materijalizmom.
Kao zaključak učenja Anatolija Lunačarskog, Krleža navodi svoj prevod stavova o umetnosti koje je Lunačarski neposredno pred smrt izneo: ,,Važno je, da je u vama socijalistički osjećaj, shvaćanje temeljnih zadaća socijalizma na stanovitom odsjeku, prava umjetnička osjećajnost, da imate stil, koji zaista uzbuđuje čitatelja i koji točno odražava važu misao i vaša čuvstva. Naravno, za to je potrebno poznavanje one revolucionarne prakse, koja je služila osnovicom za filozofiju marksizma i koja crpi toliko snage iz te filozofije; bez toga poznavanja ne može se pravilno prikazati stvarnost“.19
Šta god da je zamerano Lunačarskom, da propoveda veru u Boga, da je varalica, da brani ikone i pravoslavlje, da je ,,samo“ umetnik, a da nije propagandista, Krleža vešto pobija sa samo dve sintagme, rekavši da je ,,blaženi Anatolij“ ,,bogougodni bezbožnik“, zaključujući da će Lunačarski, kao i sam Krleža, definitivno ,,otputovati u pakao“, aludirajući tako na svoj sukob sa kapitolom i sa katoličkom hrvatskom mladeži, koji su ga napadali besomučno, opravdano i neopravdano, sa merom i granicom, ali češće bezobzirno, zbog komunizma osudivši ga na večne muke ,,između Aheronta i Disa“.
Nenaznačeni prevod drame Anatolija Vasiljeviča Lunačarskog Oliver Kromvel, verovatno je najuočljivije nepotpisano autorsko delo u Danasu. Čak i nekome ko je samo sa osnovnim Krležinim delima došao u kontakt, poznavajući konstelaciju snaga u redakciji, bilo bi jasno da je Krleža autor prevoda. Mešavina idioma, nedoslednost u transkripciji imena, za celu epohu tada, a u narednom periodu izrazito za Krležu karakteristični glagoski oblici (,,ne ću“), skrivena, a opet jasna poruka – svi nazivi iz hrišćanske tematike, dati su u pravoslavnoj transkripciji (Gospod, Hristos, amin), osim pojma „svećenik“ – kojim se direktno nastavlja humorna poruga Krleže i matične crkve hrvatskoga naroda u književnoj prepisci, u kojoj književnik deluje mnogo suptilnije i finije od zapaljivih otaca, koji često, napadajući Krležu, u to vreme već otvoreno brane stavove ,,socijalnog nacionalizma“, tj. nacionalsocijalizma Adolfa Hitlera20.
Dajući na uvid čitaocima prvu i desetu sliku ,,historijske melodrame“, Krleža opet vešto bira temu.
U eseju o Lunačarskom, objavljenom u trećem broju lista, sam navodi kako je pisac bio, na svoj način, sklon starim vrednostima, pravoslavnoj veri i ikonama, te uspešno i prikriveno parodira samoga sebe u slici odlaska Lunačarskog u pakao, govoreći tako da, iako ga i komunisti napadaju, Lunačarski je provereni pravoverac, koji dosledno prati stazu marksističke ideje, ali čije istorijski zasnovano delo iz 1920. u Jugoslaviji 1934. može da se čita sa sasvim drugačijim spoznajnim tendencijama. U državi u kojoj politika ne napušta scenu, ma šta da se činilo kao primarna tema rasprave, slika dvora koji je potrešen, lik Kromvela koji uspeva da zbaci dinastiju i uspostavi republiku, po stranu ostavljaju religiozno-filozofske pasaže u drami Lunačarskoga, stavljajući akcenat, ponovo, na potenciranje društvene promene, koja je u prošlosti još imala, po danasovcima, realnu osnovu, a u datom trenutku, za nju je, po njima, svakako, kucnuo čas.
Manje književno artikulisan, sa otvorenim i jasnim stavovima, nemaskiranim u poetska i izražajna sredstva, Vaso Srzentić je u veoma dobrom prevodu odlomka dela Džona Strečija o Herbertu Džordžu Velsu jasno i nedvosmisleno pokazao da i delo popularne literature, sa političkim aspiracijama, koje za cilj ima da diskredituje stvaralački pokušaj znamenitog pisca poznatih dela iz oblasti naučne fantastike može da posluži u borbi za ostvarenje ciljeva marksizma.21
Džon Streči, engleski liberal, u određenim svojim delima jasno je predstavio svoje simpatije i razumevanje stavova Karla Marksa i njegovih učenika. Njegov ,,otvoreni prilazak marksizmu, odnosno materijalističkom shvatanju istorije“22 u delu Predstojeća borba za vlast iz 1932, posebno njegova otvorena, duhovita, ali i sarkastična i podsmešljiva kritika kapitalizma i imperijalizma, kao da je bila naručena od strane uredništva Danasa. Sa otvorenim simpatijama, u vedrom tonu, Vaso Srezentić piše uvodni deo teksta, u kome nam predstavlja prevedeni pasus iz Strečijeve knjige, iz trećeg njenog poglavlja, naslovljenog Dekadencija kapitalističke kulture, koje se bavi propašću kapitalističke literature, religije i nauke, i u kome se Streči, između ostalog, uz karakterističan engleski humor, obračunava sa svetskom literaturom na primeru tada aktuelnog predsednika svetskoga PEN kluba, Herberta Džona Velsa. Velsovim razmišljanjima o političkoj i ekonomskoj budućnosti Streči se smeje iz neposredne blizine, ne ostavljajući eventualnoj polemici ni prostora, ni šanse, jer svoje stavove iznosi sa pobedničkom uverljivošću nekoga ko je na polju parodije apsolutni domaćin, sigurniji u svoju izvrnutu stvarnost tuđega dela, nego u vlastite stavove o istim pitanjima.
Najznačajniji autorski stav o književnosti u ovome uvodu i prevodu izneo je sam Vaso Srzentić, govoreći o poziciji koju Vels zauzima i odredivši PEN klub, ,,kome g. Vels koketno predsedava“, kao ,,ustanovu za duhovni šverc i kamuflažu“, ,,,u gorim i najgorim slučajevima – u Nemačkoj, Italiji i Mađarskoj, u balkanskim zemljama, ona je ne samo skup antiliterature, nego i više ili manje duhovne reakcije.“23 Ceo dalji tekst, samo je ilustracija gotovo onovremene jugoslovenske polemičke (pre: svađalačke) veštine Džona Strečija. Govoreći o Velsovoj političkoj nedoslednosti, o protivrečnostima njegovih stavova, o njegovim očitim greškama, Streči ide ka zaključku koji sa radošću očekuje bilo koji iskreni i pravoverni pretplatnik Danasa: ,,Svetska istorija, pisana sa gledišta dijalektičkog materijalizma – koji bi jedini mogao da učini razumljivom dinamiku istorije – treba tek da se napiše.“24
Razmatrajući stavove o imperijalizmu, o nastanku imperija, o ekonomiji, Streči Velsu pripisuje ,,mađioničarsko shvatanje istorije“. Gde god se Vels ,,drzne“ da pokuša da vodi polemiku sa Marksom, biva sasečen kao da ga saslušava Kominterna, a ne iščitava vlastiti sunarodnik. Braneći Marksa, Uljanova i Buharina, ne može se poreći, Streči je duhovit i zavodljiv, a njegov krajnji zaključak, da nije ,,g. Vels“ kriv i ograničenih shvatanja, nego da ,,nemoguće je da se shvate i srede pojave našeg vremena, ako se ne služimo pretpostavkama dijalektičkog materijalizma“25, samo potvrđuje da svaki tekst uvršten u Danas, zagledan sa svih strana, ,,gladilicom uglačan“ ili direktan, govori, osim o svojoj naslovljenoj temi, i o putevima kojima misao epohe treba da kroči, da bi se ostvarila u svome punom potencijalu.
Prevedena strana književnost, odvojena u jasne, naslovljene celine, tek je deo korpusa pominjane i obrađene strane književnosti u časopisu Danas. Članci koji donose svetske književne vesti, takođe će biti naša tema, jer i u njima ima prevedene književnosti uz, naravno prisutne, i sve ranije stvaralačne manire.
U prvome broju, stranom književnošću, bar sudeći po naslovu, bavi se i nepotpisan tekst Slučaj Panaita Istratija, čije autorstvo je otkriveno, i koji je napisao, pod pseudonimom N. Kostin, Vasa Bogdanov. Panait Istrati rumunski je književnik zanimljivog životnog i poetskog puta. Od skitnice i potencijalnog samoubice, do etabliranog francuskog književnika, pa oduševljenog socijaliste, do protivnika komunizma i uverenog katolika, Bogdanov nam predstavlja Istratija kao čoveka malih, gotovo nikakvih moralnih vrednosti, samo da bi, u krležijanskom stilu, poentirao svojom pravom namerom na samome kraju teksta.26
Osnova slučaja Panaita Istratija, čini se, njegovo je ideološko zastranjivanje, koje ga je odvelo u pravcu suprotnom od onoga na koji nas Danas upućuje. Od uverenog marksiste, do najgore moguće opcije, Rimom oduševljenog katolika, Istrati je prošao kratak put. Kao svedočanstva o njegovom nesumnjivom neljudskom karakteru, Bogdanov nudi odlomke iz pisama koje je Istrati slao oduševljen iz Rusije, koju je posetio 1928/29. Diveći se Rusiji, Istrati je veličao ulogu socijalističke izgradnje i napredak sovjetskog društva, ali, po povrtaku u Francusku, nije istrajao u svojoj priči. Razloge te promene, Bogdanov vidi u činjenici da Rusi ne žele da pisce kupuju za novac, i da im ljudi čija uverenja treba finansijski podupreti, ni ne trebaju. Dalju književnu propast, odvajanje od bivšeg uzora Romana Rolana, i ikakve levo orijentisane političke ideje, Bogdanov predstavlja kao jednu tipičnu degradaciju jedne zapadnjačke ličnosti, koja, na samom dnu svoje propasti, pada u naveći mulj, u zagrljaj rimokatoličke crkve.
Tek tu, na samom kraju, vidimo i osnovnu nameru pisca ovoga članka: Bogdanov se osvrće na recepciju Panaita Istratija u jugoslovenskoj štampi, t.j. u klerikalnom listu Hrvatska prosvjeta: ,,Prigrlila ga je naša klerikalna štampa i uzdigla na pijadestal ljudskog savršenstva i poštenja.“ Iznoseći trijumfalno činjenicu još jedne loše književne, a ovoga puta i ljudske procene kvaliteta koju je načinio jedan od ideoloških protivnika, Bogdanov se, sasvim u maniru Miroslava Krleže, ustanovivši prethodno da ,,u književni kriterij urednika Hrvatske prosvjete g.dr. Lj.M. (Ljubomira Marakovića, op. S.O) nikada nismo vjerovali“ pita: ,,Šta će našem Ljubomiru u Elisiumu ovaj Pajin Damask, to nam nije jasno?“27
Ova književna reminiscencija, u kojoj mešanje idioma pri prisećanju naslova romana Milovana Vidakovića iz 1814.28 neodoljivo podseća na Krležino namerno korištenje naizmeničnih termina iz istočne i zapadne varijante srpskoga jezika, ukazuje da je Krleža budno bdio i, verovatno, vršio ponekad i korekture tekstova svojih saradnika.
Prateći hronološki dalje pojavljivanje prevedene književnosti u zasebnim celinama u časopisu Danas, nailazimo isključivo na tekstove Miroslava Krleže, u kojima se on bavi aktuelnim književnim temama.
U drugom broju Danasa, Miroslav Krleža štampa svoj esej posvećen Štefanu Georgeu, nemačkom pesniku, preminulom 1933. godine.29 Uvodni esej o reči, Krleža uvrštava u početak studije o pesništvu jednoga pesnika čiji doprinos želi da ospori, jer ni po kojoj osnovi ne može da uoči poveznice između njegovih poetskih premisa i stvaralaštva pesnika simbolističkog esteticizma. Prateći razvoj ljudske sposobnosti govora, od trenutka prve izgovorene reči, preko Epikura, Darvina Lajbnica, Spensera, Krleža jasno poručuje da od momenta nerazumljivog, životinjskog mumlanja, do trenutka smislene, artikulisane poruke, govor zauzima pijadestal najveličanstvenije ljudske sposobnosti. Do trenutka pesničke misli, prošli su vekovi, a reč je, vremenom sve više stičući vrednost, na kraju, devalvirala u svakodnevni, isprazni govor i frazu.
Dugi uvod, završen trotačkom, kao znakom da je ovaj esej o reči u nastanku i da je ovde samo iskorišten kao adekvatan početak kritike, dovodi nas do vremena tadašnjeg, u kome Krleža piše nekrolog preminulom nemačkom književniku. Sve ono što je reč postigla, u modernom vremenu obezvređuju pesnici poput Georgea, koji je ,,simbol zastarjelog tereta bezbrojnih smetnja gnjile i proklete baštine, lažnih slika i krivih pojmova onog šarenog i zvučnog galimatijaša, što se danas kao fantom staromodne poezije još uvijek javlja u evropskoj stvarnosti, kao nadzemaljsko priviđenje Euterpe, toliko puta silovane Muze.“30
Krleža, borac za napredna shvatanja i poetike toga vremena, nema razumevanja za pesnika koji poeziju izdiže iznad banalnosti svakodnevice. Staromodnost i povratak prevaziđenim obrascima prošlosti, svojevrsno preskakanje Ničea i zatvorenost za nova poetska razmatranja, Krleža nije oprostio Georgeu. ,,Faraonski i aristokratski prezir“ koji su gajili George i njegovi epigoni, okupljeni oko Georgeovog časopisa Bleter fur di kunst, Krleži je uvredljiv za shvatanja modernog čoveka, ,,reakcionaran“. Georgeovo pesništvo je prazno, to je pesnička veština koja se može naučiti, i koja, iz svoje ,,bjelokosne izolacije“ ne poručuje ništa. Malograđanski prosečan, dekadent, kompilator, George je sve – samo ne pesnik kakvim ga se u tom trenutku u Nemačkoj smatralo.
U trećem broju Danasa, pored ostalog, Krleža je napisao i nekrolog Hermanu Baru31, austrijskom piscu, pozorišnom reditelju i kritičaru, preminulom 1933. Pišući o idejama Gustava Landauera32, koji je za svoje ideje anarhokomunizma i životom platio, Krleža piše o prevrtljivosti Hermana Bara, čoveka koji nije u životu istrajao ni u jednoj ideji uz koju je pristao. Bar, prisutan na književnoj sceni pedesetak godina, uspeo je da u tome razdoblju promeni svoje stavove više puta, ali, čini se, Miroslavu Krleži lično, zamerio se kada je odustao od ideja levice.
Koliko god u tekstu o Štefanu Georgeu Krleža bio britak, argumentaciju za svoje stavove u tom je slučaju pronašao isključivo u delima toga pesnika, dok je Hermana Bara Krleža ocrnio pre svega kao političkog prevrtljivca i nedoslednog čoveka, javnu figuru za koju se Krleži činilo da je autohtona vrsta jugolovenskog kulturnog prostora. Zamerajući razvoji put od pangermanizma, preko impresionizma, baroka, modernih težnji, i nerazumevanja, do konačnog poraza u okretanju katoličanstvu – Krleža je ovoga književnika ocrnio kao čoveka strašću kojom ni najveći uvereni marksista ne brani svoje ideološke prerogative, ostavljajući njegov književni rad po strani, tek na kraju se na njega osvrćući ublažavajućim rečima: ,,Živeći u jednoj književnoj periodi potpuno izobličenog ukusa i on je podlegao toj varavoj jagmi za neposrednim uspjehom, pišući za pljesak i za pobjedu u dnevnoj štampi koja ga je jedno vrijeme nosila na rukama. (...) Uobrazio je da ga je priroda obdarila naročitim njuhom za otkrivanje novih književnih talenata; otkrio ih je u životu toliko da je tim talentima prekrio književnost kao njivu skakavcima.“33
Još jedan u nizu nekrologa, Krleža je napisao takođe u trećem broju Danasa, povodom smrti nemačkog pisca jevrejskog porekla, Jakova Vasermana, koji je bio talentovan stvaralac, ali ipak začetnik jednog novog talasa, na koga Krleža, opravdano, nije gledao blagonaklono. Jakov Vaserman jedan je od prvih pisaca za široku publiku, književnika koji stvaraju dela po zakonima tržišne potražnje.34 Ocenivši šta, kada i kako ponuditi književnoj publici, Vaserman svoj rad naplaćuje vrlo dobro, u novinama pompezno biva reklamiran, a u stvarnosti njegova književnost ima samo trenutnu primenu, jer ne predstavlja nikakvu trajnu vrednost, nego ,,lako“ štivo, uz koje se ljudi odmaraju, znajući da će se sve u romanu, naposletku, završiti srećnim krajem. Svestan da ovaj problem nije ono što treba da zabrinjava prave književne stvaraoce i njihovu publiku, Krleža zaključuje da ,,te su knjige kao suho lišće: simbol kasne jeseni i dekadence. Na prvom jačem sjeveroistočnjaku nestat će netragom.“35
Poslednji nekrolog, objavljen je u petom broju Danasa, kao kratka crtica koja obaveštava čitaoce o smrti ruskoga pesnika Andreja Bjelog, predstavnika ruskog simbolizma, antropozofa pod uticajem Štajnera, širokog i raznovrsnog polja delovanja. Miroslav Krleža kao da je naknadno uvrstio ovu vest u već isplaniran i završen broj časopisa, ne stigavši ni da je uobliči u zapis duži od kratke bibliografske jedinice, bez dužeg osvrta na poetiku i stvaralaštvo, ostavljajući je kao belešku na ovitku knjige, kratku i jasnu, sličnu onima u Indeksu objavljenom uz prvu knjigu Danasa.
Kratke su i zabeleške koje se bave ruskom književnošću, članak Knjige u Rusiji iz trećeg broja, i zapis Ruske književne novosti iz godine 1934. iz četvrtog broja Danasa. Autori ova dva teksta su anonimni, a tekstovi su (ne baš najveštiji) prevodi iz Literatunaje gazete.
U prvom tekstu, u više celina, pobrojani su ruski uspesi u polju književnog izdavaštva u 1932. i 1933. godini. Pod podnaslovom Međunarodne nagrade za proturatnu literaturu, predstavljeni su rezultati međunarodnog konkursa za najbolje delo protiv rata i fašizma. Takođe, u daljem tekstu, pobrojani su konkursi, statistički podaci i procenti porasta štamparske delatnosti i interesovanja za knjige u višegodišnjem preseku i poređenju sa SAD i evropskim zemljama. Novine se u Rusiji štampaju na 47 jezika; po broju izdanih knjiga, SSSR je već šestu godinu za redom daleko ispred svih u svetu; izdaju se klasici, dela na jezicima narodnih manjina, obeležavaju se jubileji; izdaju se dodatni tiraži već izdatih i planiraju nova izdanja, novi prevodi Balzaka i potpuni prevodi Hajnea.
U drugom tekstu, pobrojani su uspesi u 1934. godini.
Tadašnja savremena književnost Tatarske povećala je svoju aktivnost i produktivnost; proleterska kultura doprinosi na svim poljima književnog stvaranja; novi stvaraoci javljaju se iz širokih narodnih masa.
U časopisu Danas, čija je ideološka orijentacija jasna, pojavljuju se i prevodi Marksovih dela, te članci o Marksu, njegovom uticaju i sl. O prevodu Marksovog Kapitala u izdanju Kosmosa, Veselin Masleša kaže da je najbolji dotadašnji, i da će mnogo doprineti do tada siromašnoj domaćoj marksističkoj i ekonomskoj terminologiji. Političkim stavovima kako ovih, tako i dela o usponu italijanskog fašizma i nemačkog ,,hitlerizma“, nećemo se baviti, a njihovu književnu vrednost ne možemo proceniti na osnovu uvida u kratke i tendenciozno odabrane odlomke u kojima potencijalni književni aspekti nisu u fokusu.
Na samom kraju, kao završni deo rada, izdvojićemo delove teksta Društvo za spasavanje evropske kulture, podnaslovljenog sa Pol Valeri i ko. Marko Ristić, autor teksta, objedinjava u ovome eseju sve ono što Danas izlaže u pet brojeva: marksističku kritiku državne i evropske stvarnosti (od naših etabliranih književnika, do misli svih vodećih evropskih intelektualaca, niko ko ne prati nit dijaletičkog materijalizma nije na pravome tragu), ponekad tačnu (upozoravanje na fašističke i nacional-socijalističke težnje i ideje kao pogubne), ali više puta zlonamernu i neodmerenu, agitatorsku i tendencioznu kritiku svega što se dešava van partijskih direktiva i propisanih poetika.
Ni jedna tema nije dovoljno udaljena od životne stvarnosti da se ne može u naslovu predstaviti kao literarna ili kulturna, a u zaključku svesti na čisto političku razmiricu, počevši od tema koje prate domaću knjižvnu scenu, do onih koje na prvi pogled izgledaju kao nekrolozi ili eseji o stvaralaštvu stranih pisaca. Prevedena dela, sa razlogom birana, sa namerom objavljivana, onome ko želi da vidi, jasno su ukazivala na stavove koje prvobitni autori originalnih dela nisu mogli ni da naslute.
U rukopisnim planovima za dalji razvoj časopisa, Krleža i saradnici planirali su mnoge već pominjane teme da prodube, a neke nove i da započnu, među njima dosta tema odnosilo se na dela iz stranih književnosti.
Prevedena književnost uvek bi bila tu da poruči da stvarnost nije ni iz daleka onakva kakvom se čini, i da se iza prostorno i vremenski najudaljenije teme mogu sakriti najbliže i najaktuelnije poruke. Kada je državna cenzura zabranila Danas, samo je uredništvu ostavila dovoljno vremena da do pokretanja sledećeg časopisa (Pečat, 1939) učvrsti svoje stavove i pronađe nove načine prividno književnog, a u stvari otvoreno političkog delovanja.
Književni časopis Danas, koji je u svojih pet izdanih brojeva u periodu od januara 1934, do maja iste godine, bio ,,neprestano u dramatičkom sudaru s političkom, društvenom, kulturnom i estetskom stvarnosti“36, ,,u vremenu kada se javlja izražava i to vrijeme, stvara vrlo blizak ekran viđenja i nosi vrlo brzo stvoren razmak svjesti prema zbivanjima“37, te je ,,u celini bio meta političkih napada, i s leva, i s desna“38, jer je zastupao stav da je ,,negacija oblik i put prevladavanja“, i bio je, najviše i najjasnije, pre svega ,,zaista radikalna marksistička kritika svega postojećeg“.39
1
Midhat
Begić, „Časopis Danas u međuratnoj književnosti (Za analizu jednog književnog
trougla“, u delu Raskršća 2, ,,Veselin Masleša”, Svjetlost, Sarajevo,
1987, str. 197.
2 Celokupnu polemiku
predstavio je Gojko Tešić u trećoj knjizi Zli volšebnici : polemike i pamfleti
u srpskoj književnosti 1917-1943, (knjiga 3, 1934-1943, Slovo ljube, Beogradska
knjiga, Matica srpska, Beograd – Novi Sad, 1983, str. 853). Midhat Begić je uredničko-autorski
trio sagledao u navedenom delu „ Danas u međuratnoj književnosti (Za analizu
jednog književnog trougla)“, imajući prema autorima i njihovim stavovima jasno
određen pozitivan stav. U članku ,,Oko časopisa Danas“ (Delo, Beograd, 1966, br.
8-9. str. 1141-1152), Zorica Marinac donosi ranije neobjavljivanu prepisku
trojice autora, koja svedoči o ,,životu“ časopisa, od pokretanja do gašenja. O
sukobu Miroslava Krleže i književne desnice, pisano je u tematskom broju Dela
(br. 5/1982, str. 1-147), dok je odnos uredništva i Nolita, antiutilitarizam i socijalizaciju
književnosti predstavio Marko Nedić u studiji ,,Časopis Danas i Nolit“,
objavljenoj u Književnoj istoriji (2003, vol. 35, br. 120-121, str. 301-317)
3 U ,,Dodatku“ druge
knjige preštampanog izdanja Danasa iz 1971, Indeks svih autora uradio je Mate
Lončar, određujući tačno i nedvosmisleno i autore svake od devet stotina
odrednica Indeksa koji se na kraju prvoga godišta časopisa pojavio.
4 Midhat Begić u ranije navedenom tekstu.
5 Tekstovi prevedenih dela nisu svi potpisani, tj, potpisan je Vaso Srzentić, jer je on autor propratnog teksta, na koji se prevod samo nadovezao, kao jedna neodvojiva celina. U slučaju drame Oliver Kromvel, autor je vrlo jasan-karakteristične Krležine fraze i oblici glagola, a autorstvo prevoda Mihaela Kolhasa utvrđeno je kasnijim upoređivanjem odlomaka iz Danasa i prvoga izdanja knjige u Cesarićevom prevodu.
6 ,,Pripovijetka o Mihaelu Kolhasu (1810), kojega je uporna želja za pravdom dovela u sukob s društvenim zakonima XVI stoljeća.“ (U: Strani pisci, Književni leksikon, Školska knjiga, Zagreb, 1968, autor odrednice V.Ž. = Viktor Žmegač)
7 Hajnrih fon Klajst (Frankfurt na Odri, 18.10. 1777- Berlin, 21.11.1811), nemački romantičarski dramatičar i propovedač, nemirnog života, lutalica, izdavač časopisa Febus u Drezdenu i Berliner Abendbleter u Berlinu. Komedija u slobodnom stihu Razbijeni vrč jedno je od najboljih dela nemačke romantike. Razočaran ličnim životnim i nacionalnim neuspesima, život završava samoubistvom, pre kojega je počinio i, u oroštajnom pismu najavljeno, ubistvo svoje tadašnje životne saputnice, Henrijete Fogel, smrtno obolele od tada neizlečivog oblika tuberkuloze. Književnik i njegova prijateljica počivaju sahranjeni u zajedničkom grobu. Ova, 2011. godina, u Nemačkoj je proglašena ,,Klajstovom godinom“, u znak obeležavanja dvestogodišnjice od tragične književnikove smrti. Mnoga kulturna dešavanja vezana su za mesta u kojima je pisac živeo i boravio, a njegov rad tema je mnogih skupova i pokušaja repopularizacije. Zanimljivo je da se, kao najveći uspeh ovakvih težnji, uzima se američki igrani film The Jack Bull, snimljen po sižeu Mihaela
Kolhasa, ali sa radnjom smeštenom na američki Divlji zapad, u režiji Džona Bedema, sa Džonom Kjuzakom u glavnoj ulozi, snimljen 1999. Prestižna nemačka književna nagrada nosi takođe naziv po ovom piscu, a dodeljuje se, sa prekidima, od 1912. godine. (podaci iz dela Strani pisci, Književni leksikon, navedeno delo, te sa internet stranice posvećene piscu, njegovom delu, životu i jubileju http://www.heinrich-von-kleist.org/en/heinrich-von-kleist/ , takođe i sa stranice posvećene tužnom životu i sudbini Henrijete Fogel: http://de.wikipedia.org/wiki/Henriette_Vogel.
8 Prevod Dobriše Cesarića objavljen je 1947, pod naslovom: Mihael Kolhas – iz jedne stare kronike (Nakladni zavod Hrvatske, Zagreb). To nije prvi prevod ovoga dela na srpski ili srodne jezike, jer je u Beogradu 1938, u izdanju izdavača EOS prevod ovoga dela, uz propratni tekst, objavio Jovan Popović, naslovivši knjigu Mihael Kolhas: iz jednog starog letopisa. Ovaj prevod je i najzastupljeniji i najviše puta preštampavan, u više izdanja beogradskog Rada (1960, 1963. i 1965), te u izdanju Srpske književne zadruge (Mihael Kolhas i druge pripovetke, 1978) Pored ovih prevoda, postoje i prevodi Lea Držića (Mihael Kolhas, Grafički zavod Hrvatske, 1987), te prevod Zeine Mehmedbašić, objavljen u Sarajevu 1990 (izdavač Svjetlost), i 2004 (izdavač Civitas), koji je i poslednji prevod i izdanje ovoga dela na srpskom i srodnim jezicima.
9 Miroslav Krleža, ,,Nekoliko reči o Hajnrihu Klajstu“, Danas, navedeno izdanje, knj. 2, str. 155.
10 Miroslav Krleža, ,,Nekoliko reči o Hajnrihu Klajstu“, Danas, navedeno izdanje, knj. 2, str. 150. 145
11 Isto, str. 153.
12 Isto.
13 Isto, str. 155.
14 Pored pseudonima iza kojih se kriju pravi ljudi, npr. N.Kostin =Vasa Bogdanov, Velimir Maretić = Veselin Masleša, itd., pod imenom K. Pavletić, u časopisu se pojavljuje i psudonimirana grupa zatvorenika, članova Komunističke partije, na odsluženju kazne u zatvoru u Sremskoj Mitrovici, koja se, iza rešetaka, bavi problematikom ,,Krize socijalnog osiguranja“.
15 Dela Lunačarskog, objavljena na srpskom i srodnim jezicima, su: brošura Proletkult- kulturni zadaci radničke klase, Beograd, Atos, 1924; knjiga kritika i eseja O ruskoj književnosti, u prevodu Zvonka Tkaleca i Milorada Živančevića, sa predgovorom Miroslava Krleže, u izdanju Kulture, Beograd, 1959; te studije ,,Dostojevski kao mislilac i umetnik“, u delu Dostojevski u svetlu ruske kritike, Beograd, Slovo ljubve, 1981, i ,,Formalizam u nauci i umetnosti“, u časopisu Vidici, br.8, 1983.
16 Podaci o Lunačarskom: navedeni leksikon Strani pisci (autor odrednice A.F.=Aleksandar Flaker), te internet stranica http://www.britannica.com/EBchecked/topic/351345/Anatoly-Vasilyevich- Lunacharsky
17 Miroslav Krleža, Danas, navedeno izdanje, prva knjiga, str. 353.
18 Isto, str. 352-353.
19 Miroslav Krleža, navedeno delo, str. 356.
20 Klerikalni listovi Hrvatska straža, Naša gruda, ne sakrivaju svoju političku orijentaciju, iako bi trebali da predstavljaju sasvim drugačije, pomirljive tonove u, i bez njihovog minorno, više doprinosa, nego učešća, i onako previše rasplamsaloj polemici u časopisima tridesetih godina dvadesetoga veka, gde se svako neslaganje izražavalo otvorenim napadom u kome se nisu birala sredstva da se diskredituje sagovornik.
21 Ovaj tekst izašao je već u prvom broju Danasa (nepotpisan, ali naknadno ustanovljenog autorstva, te ime autora iznosimo uz naslov), ali pošto je blaži, a otvoreniji u stavovima od Krležinih prevoda i propratih eseja, te sa mnogo manjim književnim značajem i dometom, njime se bavimo na kraju celine posvećene prevedenoj književnosti u Danasu, jer ni njegova tema, barem ni prividno, kao što je u prethodna dva primera bio slučaj, nije književnost, nego političko-sociološka rasprava stranoga književnika, pobijena stavovima političkog pisca rasprava i pamfleta.
22 Vaso Srzentić, ,,Džon Streči o H.Dž. Velsu“, Danas, navedeno izdanje, knjiga prva, str. 124.
23 Isto, str. 125.
24 Isto, str. 126.
25 Isto, str. 127.
26 Iako se sama biografija ovog književnika bitno ne razlikuje od ove koja je u Danasu predstavljena, aspekt njegovog moralno-političkog zastranjivanja nije potenciran ni u jednom zapisu. Osim činjenice da pripada i rumunskoj, i francuskoj književnosti, te da je jedan od najprevođenijih rumunskih pisaca, njegov književni razvojni put niko ne vezuje toliko strogo za političko opredeljenje. U srpskoj književnosti, Istrati je prisutan od samih književnih početaka, jer je još 1930. godine u Zagrebu njegov roman Nerankula: roman jedne Rumunjke preveden na naš jezik, sa predgovrom Bogdana Radice, izdala Tiskara narodnih novina. Nakon toga, roman Kira Kiralina bio je više puta izdavan i prevođen: prevod Predraga Vulića, bez godine izdanja, izdavača Narodne knjižice iz Beograda, zatim prevod Živojina Živojinovića (1962, Kultura, Beograd; Književna opština Vršac, Vršac, 1999), te prevod izdan u Rumuniji 1962, prevodioca P. Debeljački. Pored toga, osim u Danasu prevedenog odlomka, na srpski jezik tek 2001. preveden je i tekst ,,Ka novom plamenu: posle šesnaest meseci u Sovjetskom Savezu : ispovest za gubitnike“. Autorka prevoda je Mirjana Miočinović, a članak je objavljen u publikaciji Kovine, god.1, br.2, str.17-19.
27 Svi citati odnose se na tekst Vase Bogdanova ,,Slučaj Panita Istratija“, Danas, navedeno izdanje, knjiga prva, str. 134.
28 Roman Ljubomir u Jelisijumu, njegov prvi deo, pečatan je prvi put u Budimu, 1814, pravopisom u kome naslov glasi Lюbomir u Elіsіumu, pri čemu se, skladno tadašnjem pravopisu, e na početku reči čita kao je.
29 Štefan George poznati je nemački pesnik, rođen 17.7.1868, preminuo 5.12.1933. O njegovom doprinosu nemačkoj poeziji postoje razni stavovi, dok kod nas, reklo bi se ipak, opravdano, preovladava stav sličan ovome koji zastupa Krleža. Osim vlastitog pesničkog stvaranja, George je, kao poliglota, na osoben način prevodio na nemački jezik dela Bodlera, Malarmea, Dantea, Šekspira. U srpskoj književnosti, najprisutniji je u odličnim prevodima Anice Savić Rebac, objavljivanim u više navrata, od 1927.u
Letopisu Matice srpske, (God. 101, knj. 312, sv. 2-3, maj-jun 1927), te u knjizi odabranih i najboljih pesničkih pevoda prevoda Pesnički prevodi, izbor i uvod Ivan V. Lalić, Novi Sad : Matica srpska ; Beograd : Srpska književna zadruga,1967, Biblioteka Srpska književnost u sto knjiga ; knj. 96); te u njenoj studiji ,,Štefan George“ iz 1934. godine.
(podaci o pesnniku iz navedenog leksikona Strani pisci, autor odrednice v.ž.=Viktor Žmegač, te sa internet stranica http://www.britannica.com/EBchecked/topic/229973/Stefan-George)
30 Miroslav Krleža, ,,Štefan George“, Danas, navedeno izdanje, knjiga prva, str. 197.
31 Herman Bar (1863-1933), austrijski književnik, bogatog opusa, autor brojnih prikaza i rasprava, četrdesetak drama i deset romana, pedesetak godina prisutan na nemačkoj književnoj sceni, bez većih rezultata, osim povremenih dnevnopolitičkih pohvala i priznanja, mahom zbog preletačkog, prevrtljivog poetskog i ideološkog opredeljenja (podaci sa internet stranice http://en.wikipedia.org/wiki/Hermann_Bahr)
32 Gustav Landauer (1870-1919), jedan od vodećih teoretičara anarhizma u nemačkoj krajem 19. i početkom XX veka. Utemeljivač anarhokomunizma, zagovornik pacifizma, prevodilac Šekspirovih dela na nemački jezik. (podaci sa internet stranice http://en.wikipedia.org/wiki/154 Gustav_Landauer )
33 Miroslav Krleža, ,,Herman Bar“, Danas, navedeno izdanje, knjiga prva, str. 318.
34 Jakov Vaserman (1873-1974), kao pisac prisutan je na našem području još za života, što mnogo govori i o postepenoj dekadenciji čitalačke kulture našeg podneblja. Njegova na srpski jezik prevedena i objavljena dela su: Nepoljubljena usta i Trojnic i Aurora, Beograd, Narodna knjižnica, bez godine izdanja, prevod Nikole B. Jovanovića; Kristofer Kolumbo: Don Kihot okeana, Zagreb, Glas rada, 1952, prevod Đuro Plemenčić; Afera Mauricius: roman, Beograd, Kosmos, 1956, prevod Irma Lisičar, Vera Stojić; i Zlato Kaksamalke, Podgorica, Oktoih, 1998, prevodilac Danica Janković.
35 Miroslav Krleža, ,,Smrt Jakova Vasermana“, Danas, navedeno izdanje, knjiga prva, str. 374.
36Mate Lončar, Život i vrijednost časopisa ,,Danas“, u knjizi Danas, knjiga druga, april-juni 1934, Zagreb, Liber, 1971, str. 1.
37 Midhat Begić, Časopis Danas u međuratnoj književnosti, navedeno delo, str. 184.
38 Gojko Tešić, Zli volšebnici..., str. 853.
39 Mate Lončar, 158
navedeno delo, str. 1.
