Dragana Beleslijin
ZANOSI I PRKOSI SRPSKE AVANGARDE 

Gojko Tešić: Srpska književna avangarda (1902 – 1934). Književno istorijski kontekst
Institut za književnost i jezik – Službeni glasnik, Beograd, 2009.

Srpska književna avangarda, onako kako je vidi njen neosporno najpredaniji, najtemeljniji i svakako najinventivniji tumač, prof. dr Gojko Tešić, počela je programskom pesmom Milana Ćurčina Pustite me kako ja hoću, objavljenom u Srpskom književnom glasniku 1902. godine i upućenom njegovoj, bogdanpopovićevskoj uređivačkoj politici. Koliko je navedena pesma uticala na raskivanje okova tradicionalnog poetskog diskursa možda najbolje mogu posvedočiti dva kompetentna proučavaoca Ćurčinove poezije, njen priređivač Vasa Pavković i Radovan Vučković koji ističe da je „Ćurčin depatetizovao pesnički jezik i romantičarsko-simbolističku frazeologiju”. Počev od navedene godine, pa sve do 1934, kada izlaze romani Marka Ristića iLjubiše Jocića, traje avangardno razdoblje u srpskoj književnosti, s tim što se radikalizuje i omasovljava počev od 1911. godine. Delimično zaustavljena ratom, srpska avangarda nastavlja svoj pohod u poratnim godinama, da bi nakon strahovitog iskustva dobila nove teme, poentirala i radikalizovala svoje postupke i formalna rešenja, ali i zaoštrila polemičko-manifestnu aktivnost koja će do njenog formalnog kraja (1934) biti njen sastavni deo i dominantni žanr, ali i jedno od njenih oružja u borbi protiv neistomišljenika.
Avangardolog koji je srpsku istoriju književnosti, pored važnih monografija i tekstova (Prkosi i zanosi Stanislava Vinavera, Otkrovenje srpske avangarde) zadužio, između ostalog, objavljivanjem dragocenih antologija (Zli Volšebnici 1-3; Književna kritika između sva rata 1-2; Antologija Albatros; Antologija srpske avangardne pripovetke 1920–1930; Srpska avangarda u polemičkom kontekstu; Utuljena baština 1; Avangardni pisci kao kritičari; Antologija pesništva srpske avangarde 1902 – 1934: Oktrovenja & preinačenja; Vasionski samovar. Antologija srpske avangarde 1.
Poezija i manifesti srpske avangarde), te kao urednik biblioteke koja je objavila radove najznačajnijih evropskih proučavalaca avangarde (samo neki od objavljenih autora su: Renato Pođoli, Mario Andreti, Peter Birger, Mikloš Sabolči i dr.) – Gojko Tešić je nesumnjivo najviše doprineo rehabilitaciji mnogih književnika koji su svojim političkim angažmanom i društvenom aktivnošću došli u sukob sa ideologijom i jednoumljem, te decenijama ostali u senci minornijih, ali tada podobnijih pisaca i kritičara. Iz tame zaborava i okova cenzure izvukao je niz avangardnih stvaralaca, te, s pravom primećuje Ivan Negrišorac u studiji Legitimacija za beskućnike, da je najobuhvatniji rad u pogledu dostupnosti avangardnih ostvarenja neoavangardistima iz osamdesetih godina obavio – upravo Gojko Tešić.
Kao kruna višegodišnjeg studioznog i savesnog višedecenijskog književnoistorijskog pregalaštva, knjiga Srpska književna avangarda sintetizovala je sva dosadašnja književnoteorijska i književnoistorijska znanja o žanrovima i temama, protagonistima, suflerima i epizodistima srpske varijante avangarde. Ostajući dosledan određenju avangarde, kao terminu koji natkriljuje i obuhvata sve „izme” u književnosti, i koji je, zahvaljujući upravo Tešićevoj doslednoj i argumentovanoj upotrebi i odomaćen kod nas, pa i prihvaćen od strane većine proučavalaca srpske književnosti prve polovine XX stoleća, pa čak i starijih tumača (npr. Radovan Vučković), Tešić ju je popularisao i van granica Srbije, ali i bivše SFRJ, te otvorio prostor za nova interpretativna iskustva posebno mlađih istoričara književnosti, pa i za mnogobrojne polemike.
Knjiga Srpska književna avangarda počinje uvodom Srpska avangarda: teorijski i književnoistorijski kontekst, a potom slede poglavlja posvećena kritici i pesništvu srpske avangarde, modernističko-avangardnoj prozi, te polemikama i pamfletima. Svaki od navedenih žanrova bio je, u većoj ili manjoj meri, predmetom Tešićevog interesovanja u prethodnim knjigama, ali se sada književnoistorijske postavke nadograđuju i argumentuju primerima i mnogobrojnim ilustracijama – koricama knjiga, rukopisima i autografima tekstova, plakatima, raznim avangardnim crtežima i kolažima itd., koji obogaćuju čitalački doživljaj kapitalne studije i otvaraju prostor za snažniji utisak sinkretizma koji srpska književna avangarda ostvaruje sa drugim oblastima umetnosti, pa i suvremenim naučnim, odnosno publicističkim tekstovima.
Primeri koje Tešić navodi, a koji rečito svedoče o burnim prevrednovateljskim i nadahnutim kritičkim poduhvatima u pravcu stvaranja nove tradicije (nikako u negiranju svega postojećeg, u ekstazi entropije, kako se često želelo predstaviti), u poglavlju posvećenom književnokritičkim, retko kada indiferentnim i neutralnim stavovima važnih aktera avangarde, sledeći su: recepcija poetskog i kritičkog pisma Svetislava Stefanovića; Vinaverova odbrana modernog pesništva; kapitalna i, nažalost, u periodu procvata avangarde neobjavljena studija Todora Manojlovića Osnove i razvoj moderne poezije; „slučaj” Laze Kostića i reaktualizujuća recepcija njegovih nadgramatičkih poetskih poduhvata od strane S. Stefanovića, potom S. Vinavera i inih avangardista; te Albatrasova izdavačko-programska aktivnost. Na svakom od ovih primera nedvosmisleno se uočava potreba pisaca-polemičara, pamfletista i tvoraca najznačanijih manifesta u srpskoj književnosti, da se negira poetičko vjeruju prethodne književne, ali i kritičarske generacije, oličene u braći Popović i Jovanu Skerliću. Shvaćena i sama kao inventivna, tragalačko-otkrivalačka akcija i umetnički čin blizak manifestnoj i polemičkoj književnosti, avangardna je kritika sekla britko, tumačila smelo i odlikovala se istom onom energijom kao i kritičari na koje se obrušila. Autor knjige Srpska književna avangarda razlikuje tri potpuno različita tipa kritičkog govora: period 1911–1913, kada se otvaraju prvi sukobi avangardista i tradicionalista i određuju poetička pravila; ratom prekinuta, kritičarska aktivnost avangardista nastavlja se u periodu 1919–1926; poslednju, završnu i umnogome negatorsku u odnosu na prethodne dve etape, čini nadrealistička književnost i u okviru nje kritičarska aktivnost u pravcu osporavanja avangardnih tvorevina i pokušaja nametanja nadrealističke poetike kao jedine istinski „pravoverne”.
Citirajući stihove Stanislava Vinavera, Tešić u poglavlju pod nazivom i sve raskujmo što je Gospod skov’o piše o pesništvu srpske avangarde, pesništvu koje ruši formalne i tematske kanone, a svojom inovativnošću ostavlja neizbrisiv trag koji slede i pesnici druge polovine HH veka. U tom kontekstu razmišljati o opravdanosti naizgled paradoksalnog termina tradicija avangarde zaista je uputno. Posebno mesto, pored Crnjanskog, posvećeno je osporavanom i od strane nekih avangardista prećutkivanom pesniku koji je, kako beleži Tešić, „ekscesnu pesničku tradiciju XIX veka zaokružio u avangardnom razdoblju na stvaralački najubedljiviji način”, da bi se na nju direktno nadovezali pesnici poput Vaska Pope ili Milosava Tešića.
Čitavu galeriju različitih „izama”, katkad vezanih samo za jednog protagonistu, uočio je Tešić u srpskoj poetskoj avangardi, naročito u njenom jezgru, koje obuhvata međuratni period: od dadaizma Dragana Aleksića, antidadaizma Branka Ve Poljanskog, zenitizma Ljubomira Micića, hipnizma Rada Drainca, intuitivizma Todora Manojlovića, ekspresionizma ili programsko-stilski heterogenih poetika vrhunskih autora kao što su Rastko Petrović ili Miloš Crnjanski – Tešić ukratko predstavlja njihove specifične, kadkad netrpeljivošću prema drugim avangardnim pravcima obojene, poetske postulate. Posebno mesto je posvećeno zbirkama Lirika Itake M. Crnjanskog i Otkrovenje R. Petrovića, te Rastkovoj interpretativno zahtevnoj i kontroverznoj poemi Spomenik, ali i poeziji Dušana Vasiljeva, pesnika koji nije ostavio nijedan manifest, ali čiji su stihovi ispunjeni programsko-manifestnim iskazima, posebno u smeru socijalnog angažmana (što, opet, ostavlja mogućnost da se pesnik tumači i kao avangardista tradicionalističkije orijentacije).
Vinaverove Priče koje su izgubile ravnotežu i Gromobran Svemira, Crnjanskovljeve Priče o muškom, te storija o različitim varijantama Dnevnika o Čarnojeviću samo su neki od proznih ostvarenja avangardista kojima se pridaje pažnja u poglavlju posvećenom avangardnom proznom diskursu. Počev od modernizacije realističkog pripovedačkog modela, pa sve do simultanizma, aleatornog proznog modela, kolažnih formi i lirizacije proze, sve ukazuje na poremećaj u ravnoteži anatemisan od strane Skerlića i inih kritičara socijalne i utilitarne orijentacije.
Ogromna zasluga Gojka Tešića na polju avangardologije, pa i na polju njenog, kadkad oponirajućeg, kontrastnog konteksta, leži u predočavanju svih dinamičkih procesa srpske avangardne polemičke istorije i pamfletologije čitaocu. Nadovezujući se na rezultate knjige Srpska avangarda u polemičkom kontekstu (Dvadesete godine), Tešić je u najnovijoj studiji ukazao na značaj polemičko-pamfletskih tekstova primerima koji ilustruju obrušavanje avangardista na dučićevsku poetsku praksu, dinamičnu polemiku avangardisti–nadrealisti (posebno Vinavera sa „veroučiteljem” Markom Ristićem) itd.
Otkrivalačko-inovatorski duh avangardologa najviše je pažnje od pojedinačnih, kako voli reći, „slučajeva“, posvetio prevrednovanju poetike Stanislava Vinavera, posebno njegovih parodija koje, posmatrane zajedno, predstavljaju svojevrsnu antiistoriju srpske, pa i jugoslovenske literature od romantičara do posleratnih modernista.
Videći parodiju kao odraz kritičkog mišljenja, prevrednovateljski žanr, ali i kao nesputanu igru avangardnog humora i ludizma, Tešić je (upravo u vreme kada parodijski, metatekstualni i intertekstualni postupci postaju neizostavnim delom stvaralačke prakse mnogih pisaca HH veka), teorijski i književnoistorijski osvetlio parodijske i pamfletske tekstove Trajka Ćirića i(li) Vinavera i, kroz njih, čitave književne epohe.
Tešić je, pored „avangardnih klasika”, pažnju posvetio i nizu još uvek nepročitanih avangardnih stvaralaca, poput Marijana Mikca, Nenada Mitrova i drugih; pominje i specifičan vid kritičkog govora Dušana Matića kog čine intervjui ovog pisca, kao i njegova prepiska i dnevnički zapisi.
Na listi potencijalnih konzumatora knjige Srpska književna avangarda naći će se i šira čitalačka publika od univerzitetsko-kritičarske. Njen značaj pokazaće vreme, koje je bezmalo uvek bilo na strani Gojka Tešića i njegovih izuzetnih studija: ukusi su se menjali, i menjaće se, točak književne istorije neumoljivo osvetljava čas jednu a čas drugu hemisferu literature. Ninova nagrada za roman godine ponovo je aktualizovala pitanja vezana za tradicionalističko-mimetički uzus pripovedanja i njemu suprotstavljeni, igrivi i osporavalački luk srpske proze od Sterije, preko avangardista i neoavangardista do postmoderne ili postpostmoderne literature koju, ako sam dobro obaveštena, sada živimo. Zato će se storije o jednom dinamičnom periodu od pre stotinak godina, njegovim akterima, ili, pojednostavljeno govoreći, dobrim i lošim momcima srpske književne radionice, čitati i prepričavati. A njih još uvek najuverljivije i najinteresantnije – što pokazuje i ova dragocena hrestomatija različitih, neobičnih zapisa o žanrovima, tokovima i likovima srpske avangarde, o njenim zanosima i prkosima – pripoveda Gojko Tešić.