Biljana Mičić
ZA ROD SRPSKI I POTOMSTVO

Počeci srpskog knjižarstva i izdavaštva vezuju se za ime Gligorija Vozarovića. Nedovoljno su, međutim, poznate sve zasluge ovog rodoljubivog Srbina u razvoju i očuvanju naše duhovnosti. Drugo, promenjeno i dopunjeno izdanje knjige Zasnovi Gligorija Vozarovića, ovenčane Prosvetinom nagradom „Geca Kon“ (1997), svedoči o značaju koji ona u srpskoj kulturi ima. Reč je o zanimljivoj povesti o životu i radu prvog knjigovesca, knjižara i izdavača u obnovljenoj Srbiji. Autor Jovan Pejčić, odavno poznat našoj književnoj javnosti kao vrstan književni kritičar, istoričar književnosti, esejist i antologičar, predstavio se ovom knjigom i kao biograf koji rekonstruiše životopis Gligorija Vozarovića, i kao istoriograf koji obrazlaže i kritički sagledava društvene prilike Vozarovićevog vremena, ali i kao pisac koji iz obimne građe, veštom kompozicijom, razumljivim i slikovitim stilom stvara svojevrsnu pripovest. Interesantan naslov knjige upućuje, s jedne strane, na mladićki san Gligorija Vozarovića – da knjigom i kulturom „obštemu Srbinstvu“ posluži, a sa druge ukazuje na njegovu delatnost kao na jedan od stožera naše kulture. Beseda sa dodeljivanja nagrade „Geca Kon“, kojom je prošireno drugo izdanje ove knjige, zaokružuje njenu kompoziciju i potencira kontinuitet u razvoju srpskog izdavaštva na čijem pročelju stoji Gligorije Vozarović.

Povest o prvom knjigovescu omeđena je jednim pitanjem i odgovorom na njega. Iza početne zapitanosti – Ko je, zapravo, Gligorije Vozarović – sledi njegov životopis, a na kraju, kao zaključak i rekapitulacija, nalazi se odgovor: prvi knjigovezac i knjižar u obnovljenoj Srbiji, prvi samostalni izdavač kod nas, osnivač prve javne biblioteke u Beogradu, izdavač prvih celokupnih dela jednog srpskog pisca, darodavac i pokrovitelj.

Po rečima autora, knjiga ima dva toka – prvi je osnovni tekst koji čini povest o Vozaroviću, a drugi tok, „odmetnut u polje napomena“, sačinjen je od upućivanja na građu i dokumente. Postoji, međutim, i treći tok. To je vanliterarna građa koja prati osnovnu priču. Fotografije starog Beograda, Vozarovićevih savremenika, njegovih dokumenata, zapisa i poveza, autentična su svedočanstva koja dočaravaju vreme, a samu priču čine upečatljivijom.

Osnovni tok ima jedanaest celina. Poštujući žanr životopisa, Pejčić hronološki predstavlja život i aktivnosti svog junaka u spletu burnih društveno-istorijskih promena. Uspostavljajući vremenski sled događaja, polazi od oskudnih podataka o detinjstvu i školovanju, Vozarovićevom prelasku u Beograd, preko ženidbe i rada u Državnoj tipografiji, do dobijanja srpskog državljanstva, bolesti i smrti. Centralna mesta u životopisu pripala su onim poglavljima u kojima se ukazuje na ekskluzivnost njegovog rada: Prvi srpski knjigovezac, Prvi knjižar u Beogradu, Prvi privatni izdavač u Srbiji, Prva javna biblioteka u Beogradu.

Priča o Vozaroviću istovremeno je i priča o društvenim i kulturnim prilikama u prvoj polovini devetnaestog veka. U toj funkciji našle su se nekolike epizode koje osvetljavaju koliko Vozarovićevu prirodu i njegovo političko opredeljenje, toliko i prirodu pojedinih njegovih savremenika. Tako, saznajući činjenice u vezi sa otvaranjem prve knjigovezačko-knjižarske radnje u obnovljenoj Srbiji, upoznajemo se i sa detaljima vezanim za otvaranje prve Državne tipografije, čiji je prvi i najpredaniji knjigovezac bio upravo Vozarović. Posebnu zanimljivost predstavlja epizoda o njegovoj saradnji sa srpskim kneževskim dvorom, jer se iz nje pomalja sasvim osoben lik knezaMiloša. Uzroke poznom priznavanju srpskog državljanstva autor pronalazi kako u Vozarovićevoj naklonosti Iliji Garašaninu i ustavobraniteljskom pokretu, tako i u političkim borbama oko srpskog prestola.

Obrazlažući i tumačeći svedočanstva, dokumente i literaturu, Pejčić povremeno reč prepušta Vozarovićevim savremenicima. Tako se čuje i glas njegovog prijatelja i kuma, SimeMilutinovića Sarajlije, koji svedoči o njegovom dolasku u Beograd i odnosu sa Vukom; preobražaj Beograda od turske kasabe u prestonu srpsku varoš dočaran je opisom Pavla Stamatovića iz 1836. godine, a o izgledu Vozarovićevog dućana svedoči zapis nemačkog putopisca Ota Pirha. Ova su svedočanstva redovno praćena autorskim komentarima. Predočavajući sudbinu Vozarovićeve biblioteke, Pejčić istražuje i upoređuje svedočanstva i u svom komentaru razrešava spor u vezi sa istorijatom ovog „knjigohranilišta“ i njegovim „pravim imenom“.

Dva poglavlja predstavljaju Vozarovićevo staranje za očuvanje srpske kulturne i književne baštine: Vozarović i Dositej i Vozarović i Sveti Sava. Vatreni dositejevac odužio se svom duhovnom učitelju i životnom uzoru objavljivanjem njegovih prvih sabranih dela, ali i brigom o Dositejevim zemnim ostacima. Niz ulančanih epizoda onjihovom premeštanju nudi neobičnu priču o iskrenom poštovanju i retkom staranju za „rod srpski i potomstvo“.

Dvostruka je i veza sa spomenom prvog srpskog prosvetitelja. U Vozarovićevoj knjigovezačko-knjižarskoj radnji, prvom kulturnom salonu u istoriji naše prestonice, rođena je misao o patronatu svetog Save nad srpskom prosvetom i naukom. Priča o obeležavanju mesta gde su spaljene i razvejane mošti svetoga Save donosi sasvim neočekivano otkriće o poreklu imena jednog dela Beograda – Crvenog (Vozarovog) krsta.

Razjašnjenja i paralele koje su se našle u Dodatku osvetljavaju Vozarovićev lik i rad, ali i preciziraju njegovo mesto u srpskoj kulturi. Posebno se među njima ističe epizoda o Geci Konu koji je svog „rodoljubivog zemljaka“ istakao kao osnivača prve knjižarnice u Srbiji.

Knjiga Zasnovi Gligorija Vozarovića nije samo svedočanstvo o planovima i namerama jednog velikog pregaoca na brojnim poljima prosvećivanja srpskog naroda. Obimna građa na koju se upućuje (Objavljenija Gligorija Vozarovića i Izdanja Gligorija Vozarovića) i navedena literatura otvaraju brojne puteve za dalje istraživanje ovog izuzetno značajnog i prevratničkog perioda srpske kulturne istorije. Svojim zaključcima i putokazima Zasnovi predstavljaju izuzetno važnu knjigu iz oblasti srpskog izdavaštva, ali i nešto više: opomenu da se temelji ne smeju zaboraviti i poziv da se prema kulturi i tradiciji odnosimo na način koji su nam naši rodoljubivi preci u nasleđe ostavili.